Kaj je Gōrny Ślōnsk?
Cołki Ślōnsk to krajina historycznŏ we cyntralnyj Ojropie. Dzisiej znojduje sie pode polskōm, niymieckōm a czeskōm administracyjōm. Zaś Gōrny Ślōnsk to schodniŏ tajla Ślōnska, kerŏ to je potajlowanŏ polskōm a czeskōm administracyjōm. Bez wiynkszość cajtu ziymie te były tajlōm zachodnich ojropejskich cywilizacyje jak choby tajlōm Korōny Czeskij, Świyntego Cysŏrstwa Rzimskiygo abo Prus. To zaś skludziyło do powstōniŏ unikalnyj ślōnskij gŏdki, kerŏ je miksym słowiańskich gŏdek a niymieckij gŏdki.
Fana a Herb
Herbym Gōrnego Ślōnska je złoty Adler na modryj tarczy. Zaś fana Gōrnego Ślōnska, tak jak Adler, skłŏdŏ sie ze farby złotyj a modryj. Chociŏż istniejōm roztōmajte warianty ślōnskij fany, kere powszechnie sōm akceptowane, jak chociŏżby wariant ze herbym na fanie.
Tōż pō jakymu ino Gōrny Ślōnsk a niy Ślōnsk?
Pōjakymu durś gŏdōmy ô Ślōnsku, nale prakticznie ino ô jego gōrnyj tajli? Zdrzōdła potajlowaniŏ Ślōnska na Gōrny a Dolny siyngajōm XII storocza a niyskorzij Industrialnyj Rewolucyje, kerŏ to spowodowała, iże corŏz wiyncyj ludzi przijeżdżała na Gōrny Ślōnsk za robotōm. Industrialnŏ Rewolucyjŏ potrzebowała siyły roboczyj, tak masywnyj jakij przodzij Ślōnsk niy widzioł. Chociŏż nasz regiōn zŏwdy stoł miyndzy cywilizacyjōm germańskōm a słowiańskōm, tak tyn cajt kludziōł do dynamiczniyjszych zmian etnicznych a gŏdkowych. To tukej we latach ’20 XX storocza rozwijała sie nowŏ polityka stŏwiajōncŏ nade wszyjsko na Gōrny Ślōnsk. Drugŏ fest istotnŏ rzecz to fakt, iże pō II Wojnie Światowyj na Dolnym Ślōnsku niy ôstały sie prakticznie żŏdne Ślōnzŏki. 99% z nich citało abo wyjechało do Niymiec. Na ich plac polski reskirōng skludziōł ludność żyjōncõ na dŏwnych schodnich ziymiach II Rzeczpospolityj. Beztōż ani gŏdki ani drzynnŏ kultura Dolnego Ślōnska sie niy ôstała. Tak jak na Gōrnym Ślōnsku ôstała myńszość ślōnskŏ, kerŏ przejynła 1150-letniõ erbowiznã Ślōnska, tak na Dolnym Ślōnsku tacy sie niy ôstali. Werci sie tyż spōmnieć, iże poleku bo poleku, nale rośnie zainteresowanie pōmiyszkańcōw Dolnego Ślōnska swojim regiōnym a ôdnawiŏ sie tam ślōnske poczucie nacyjowe. Niyma to jeszcze nic namacalnego, nale piyrsze szrity sōm ku tymu stŏwiane.
Streszczynie Historyje
Do 1918 – Ślōnsk do Srogij Wojny
Historyjõ Ślōnska dobrze napoczōnć ôd 875 r. kej to teryny Ślōnska trefiajōm do Rajchu Wielgomorawskigo. Niyskorzij, bo do 1194 roku Ślōnsk durś przełaziył miyndzy rynkami czeskimi a polskimi, ze mōmyntami nawet na ślōnskõ niyprzinŏleżitość. Ôde 1194 do 1627 roka (ze małymi pauzami) trwŏ cajt, kej Ślōnsk de facto bōł niyprzinŏleżitym państwym/państwami. Ôd 1627 roka Ślōnsk trefiōł pode panowanie Austryje a nasza suwerynność sie stopniowo zmyńszała, i tak je do dzisiej. We 1742 roku po wygranyj ôd Prusŏkōw I Wojny Ślōnskij, wiynkszość Ślōnska trefiyła do Prus. We połowie XVIII storocza na Gōrnym Ślōnsku napoczynajōm sie pokŏzować piyrsze gruby wōngla kamiynnygo napoczynajōnc Industrialnõ Rewolucyjõ na Ślōnsku. We XIX storoczu Gōrny Ślōnsk przinŏleży do nojbarzij zindustralizowanych tajli weltu.
1918-1939 – Gōrnoślōnske marzynie ô niyprzinŏleżitości
We 1918 roku Niymce przegrywajōm Wojnã, a na karcie ôdradzŏ sie historyczny wrōg Ślōnska – Polska. Ślōnzŏki chcōnc wykorzistać słabość przegranych Niymiec, budujōm ôrganizacyje kludzōnce do ôgłoszynia gōrnoślōnskij niyprzinŏleżitości. Ślōnske postulaty sōm przedstŏwiane na kōnferyncyje pokojowyj we francuskim Wersalu. Padŏ propozycyjŏ zrychtowaniŏ absztimōngu na Gōrnym Ślōnsku, ôpcyjami welōngu miały być: pozostanie we Niymcach, zbindowanie ze Polskōm, abo zrychtowanie niyprzinŏleżitego państwa gōrnoślōnskigo. Na tã propozycyjõ przistowajōm Brytyjczyki, Italijŏki a Amerykōny, prociw byli Francuzery bo wiedzieli, iże we takim scynariuszu wiynkszość zaweluje za swobodnym państwym. Francuzerōm fest zŏleżało, coby tak bogaty regiōn przipŏd Polsce, jich nowymu sojusznikowi. Finalnie Francuzery majōm nojwiyncyj do gŏdki, beztōż zapadŏ decyzyjŏ ô absztimōngu, we kerym ôpcyjōm ôstajōm ino Niymce abo Polska. We 1921 dołazi do absztimōngu we kerym 59,6% ludzi weluje, iże chce pozostaniŏ we Niymcach. Polŏkōm a Francuzerōm taki scynariusz je fest niy na rynkã, nale byli gotowi na takõ ywyntualność. Fabrykujōm tzw. “powstanie”, przeciepujōm bez gryncã zdegradowanych dziyń przodzij polskich wojŏkōw a zmuszajōm Ślōnzŏkōw do walki prociw siã samych. Po tyj bratobōjczyj walce, Polŏki dōmŏgajōm sie potajlowaniŏ Gōrnego Ślōnska, tak coby jego nojbogatszŏ tajla przipadła Polsce. Tak tyż sie stŏwo. We 20-leciu miyndzywojynnym Ślōnsk je potajlowany miyndzy Niymce, Polskã a Czechosłowacyjõ.
Po 1939 – Ćmawe cajty
We cajcie II Wojny cołki Ślōnsk znojduje sie we gryncach III Rajchu. Zaś po wojnie Stalin we ramach rykōmpynsaty za ôdebrane schodnie ziymie Polski, dŏwo Polŏkōm zdecydowanõ wiynkszość Ślōnska – niy ino Gōrnego, ale tyż Dolnego. Prakticznie cołkŏ ludność Dolnego Ślōnska abo szukŏ retōnku we Niymcach abo je zmuszōnŏ tam wyjechać. Na Gōrnym Ślōnsku sytuacyjŏ je podobnŏ, nale niy wszyjscy poradzōm wyjechać. Polŏki napoczynli zarŏz po wojnie proces polōnizacyje, zakŏzali niymieckij gŏdki a gŏdajōnc pō ślōnsku niy szło rachować na jakekolwiek lepsze perspektywy we robocie ani społeczyństwie. Ôd 1945 do 1952 roka na Ślōnsku fōngowały polske kōncyntracyjne lagry, w kerych katowani ôstŏwali Ślōnzŏki klasyfikowani jako wrogowie polskij nacyje. Ślōnzŏki byli zmuszyni do zapōminaniŏ ô swoij gŏdce a kulturze.
Spōłczesnŏ sytuacyjŏ
Po upadku kōmunizmusu we 1989 roku, swobodnij idzie gŏdać ô Ślōnsku, chociŏż niy bezkarnie. Polŏki uchwŏlili prawidło, we kerym za rychtowanie ôrganizacyji separatistycznyj idzie trefić do heresztu na 25 lŏt. Polŏki dalij niy prziznali sie do zbrodni popełnionych na Ślōnzŏkach, a we szkołach kludzōnŏ je polskŏ propagandowŏ historyjŏ. Podug spisu wszechôbecnego ze 2021 roku we Rzeczypospolityj Polskij miyszkŏ 585 tauzynōw Ślōnzŏkōw, kerym Polska regularnie niy przizwalŏ na bycie uznanym za nacyjowõ myńszość. Podobnie ślōnskŏ gŏdka do dzisiej niy je uważanŏ ôficjalnie za gŏdkã, bez co niy mogymy sie ij chociŏżby ôficjalnie uczyć we szkołach, ani załatwiać w nij żŏdnyj sprawy we amtach. Ślōnskowi do dzisiej niy ôstała prziwrōcōnŏ autōnōmijŏ, kerŏ ôstała nōm ôbiecanŏ we 1920 roku.
